नेवाः जक मखु, आदिवासी नेवाःया लँपुइ वनेमाः
श्रीकृष्ण महर्जन नेवाः
नेवाःत ऐतिहासिक नेपाःगाःया आदिवासी खः । लिपांगु इलय् वया ऐतिहासिक नेपाःगाःयात अःपुक धायेगु कथं स्वनिगः धायेगु यानाहःगु दु । स्वनिगः धायेगु पाय्छि जू मजू धइगु छगू बहसया विषय जुइफु । अय्नं ऐतिहासिक नेपाःगाः अर्थात स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्सं थःपिनिगु हक अधिकारया नितिं इलय् ब्यलय् थीथी कथंया मुद्दायात ल्वनेगु व अभियान न्ह्याकेगु याना वयाच्वंगु दु । विशेष याना नेवाःत थःपिनिगु अधिकारया नितिं आक्रमक रुपय् अर्थात योजनाबद्ध कथं अधिकारमुखि आन्दोलन व अभियान न्ह्याकेगु ज्याय्सिबें नं प्रतिरक्षात्मक रुपय् आन्दोलन व अभियान न्ह्याका सशक्त रुपं प्रस्तूत जुया वयाच्वंगु दु । राज्यं छुं नं कथंया योजना हइ अले उकिं लाइगु लिच्वःयात बिचाः याना उकिया विरोधय् सतकय् क्वहां वयेगु याना वयाच्वंगु दु । नेवाःत विरुद्ध वइगु योजनायात पनेगु ज्याय् सक्रिय जुयाच्वंगु दु । नेवाः बिरुद्धया योजनायात पनेगु अले थःपिं न्ह्याः वनेगु कथंया नीति ज्वना वनाच्वंगु खने मदु धाःसां छुं पाइमखु । थ्व दथुइ नं नेवाःतसें याना वयाच्वंगु थीथी अभियान व आन्दोलनत मध्ये धायेगु खःसा नेवाःत आदिवासी जूगुलिं आदिवासीया दृष्टिकोण तया न्ह्याः वनाच्वंगु अभियान व लँपु सफतापाखे वनाच्वंगु खने दु । आदिवासी नेवाःतसें याना वयाच्वंगु थीथी लँपु गुकिइ नेवाःत सफल जूगु दु अज्वःगु उदाधरणत छु छुं न्ह्यब्वयेः
छायाँदेवी कम्पलेक्स विरुद्धया अभियान
येँ महानगरपालिका वडा नं. २६ थबही लागाया भगवान बहाःया विक्रमशील महाविहारया पूर्वपोखया सलंसःदँ पुलांगु पलेस्वां पुखः ख । उगु पुखूया १२ रोपनी जग्गाय् छायादेवी कम्पलेक् दयेका २०७५ सालय् चालनय् हःगु खः । थुगु मुद्दायात कया पलेस्वां पुखू पुखू हे जुइमाः छायाँदेवी कम्पलेक्स थुना छ्वय्माभः धकाः मदिक्क अभियान न्ह्याकल । थीथी कथंया संघर्ष नं जुल यात । संघर्ष याःसां उकियात निष्कर्षय् थ्यंकेगु ज्या मजुल । अन्ततः थ्व मुद्दा धैगु आदिवासी नेवाःतय्गु मुद्दा खः उकिं नेवाः धकाः जक मखु आदिवासी नेवाःया मुद्दाया रुपय् न्ह्यःने यंकेमाः धकाः ठहर जुल । अले थुगु मुद्दायात संयुक्त राष्ट्रसंघय् तकं थ्यंकेगु ज्या जुल । उकिं याना राज्य पक्षयात तकं ज्यामछिना वल । अन्ततः आदिवासी नेवाःतय्गु मुद्दा कथं आदिवासीया दृष्टिकोण तया आदिवासीया अधिकारयात मू खँ कथं दुथ्याका सर्वोच्च अदालतय् मुद्दा तयेगु ज्या तकं जुल । आः तकया दुने स्वयेगु खःसा छपाँदेवी कम्पलेक्स पक्ष कमजोर जुजुं वनाच्वंगु दु । अन्तर्राष्ट्रिय ख्यःनिसें राष्ट्रिय मिखां तकं छायादेवी कम्पलेक्सप्रति सकारात्मक मजुया वन । उकिं थुगु मद्दा आः आदिवासीया दृष्टिकोण कथं अन्तिम फैसला जुइ धकाः अभियान्तापिन्सं तायेकाच्वंगु दु । थुकिं याना आदिवासी नेवाः अभियन्तापिं उत्साहित जूगु खने दु ।
फाष्ट ट्यायकया जिरो किलोमिटरया सवाल
नेवाः वस्ती ख्वना व बुंगयात लिच्वः लाइगु कथं फाष्ट ट्यायक हल । अले अनया आदिवासी नेवाःतय्त नाप नापं नेवाः सभ्यताय् तकं लिच्वः लाइगु कथं जिरो किलोमिटर तकं अन हे तयेगु कथंया तयारी यात । उकिया विरुद्ध नेवाःतसें मदिक्क हे थीथी कथंया संघर्ष यात । गबलें वा पिइगु आन्दोलनसा गबलें सतकय् क्वहां वया विरोध प्रदर्शन यात । मदिक्क संघर्षया दथुइ फाष्ट ट्यायकया जिरो किलोमिटर ख्वकना बुंग लागाय् तल धाःसा अनया आदिवासी नेवाःतय्गु सभ्यताय् हे लिच्वः लाइ धकाः तायेकाल । थुगु सवालयात कया अन्ततः आदिवासीया दृष्टिकोण तया अभियान न्ह्याकेगु सुरु यात । नेवाः सभ्यतायात तकं लिच्वः लाकीगु जुल धकाः आदिवासी नेवातसें संयुक्त राष्ट्रसंघय् उजुरी बिइगु यात । व हे दृष्टिकोणं अदालतय् मुद्दा तयेगु तकं यात । थ्व दथुइ संयुक्त राष्ट्रसंघया मानव अधिकार उच्च आयोगं नेपाल सरकारयात पौ वल । उगु पौ कथं सरकारं आदिवासी जनजाति आयोगयात पौ छ्वया हल । अले आयोगं पीडित पक्षनिसें आदिवासी नेवाः समुदायलिसे सहलह ब्याकल । उलि जक मखु स्थलगत अध्ययन तकं यात । अन्ततः आदिवासी अयोगं ख्वकना बुंग लागाय् फाष्ट ट्यायकया जिरो किलोमिटर तयेगु पाय्छि मखु बरु अनं थ्यंमथ्यं ६ किलो मिटर क्वय् दुकुछापय् तयेगु पाय्छि धकाः ठहर यात । व हे आधारय् प्रतिवेदनयात तयार याना सरकारयात तकं लःल्हाये धुंकूगु दु ।
थ्व निगू आदिवासी नेवाःतय्गु सवालयात कया न्ह्यब्वयागु उदाहारण जक खः । नेवाःतसें अप्वः याना थःपिनिगु मुद्दा आदिवासी नेवाःया दृष्टिकोण तया राष्ट्रिय नापं अन्तराष्ट्रिय कानुन, महासन्धी नापं थीथी पक्षयात ध्यान तया वनीगु अवस्थाय् नेवाःतय्गु मुद्दा स्थापित जुजुं वनाच्वंगु दु । भूमि नाप स्वापू दुगु अले संस्कृति नाप स्वापू दुगु जक मखु भाषा नाप स्वापू दुगु खँय् नं सकारात्मक लिच्वः लाना वनाच्वंगु दु । लिपांगु इलय् वया ला सर्वाेच्च अदालतं नं आइएलओ १६९ व आदिवासी जनजतातिया मानव अधिकार सम्वन्धि घोषणा पौ युएनड्रिपया आधारय् कानुन निमार्ण यायेगु, परिमार्जन यायेगु व भिंकेगु ज्या यायेत सरकारयात निर्देशनात्मक आदेश बिइगु ज्या तकं याःगु दु । थुकिं याना आः आदिवासीतय्गु भूमि, संस्कृति, भाषानिसें सामुहिक अधिकार झन झन सुनिश्चित जुइगु अवस्था वःगु दु । अदालतया आदेशयात पालना याकेगु नितिं आदिवासी जनजातित सक्रिय जुया उकियात थुइकेगु नापं सरकारयात खबरदारी यायेमाःगु ई वःगु दु ।
नेपाःया संविधानया धारा ५६ या ५ सं दुगु आदिवासीतय्गु अधिकार नाप स्वानाच्वंगु स्वायत्त क्षेत्र, संरक्षित क्षेत्र, विशेष क्षेत्रया सवालयात कया माःगु कानुन दयेके बिइगु ज्या तकं यायेमाःगु दु । न्हापा यानातःगु गालेमोटोल ज्यायात भिंकाः आः आदिवासी अधिकारया नितिं हे संविधानय् उगु कथंया व्यवस्था यानातःगु खः धकाः थुइकाः कानुन दयेकेगु व माल धाःसा कानुन संशोधन तकं याका कार्यान्वयन याकेगु नितिं नं आदिवासी जनजातिसें अदलातया परमादेशयात आधार कया न्ह्याः वनेमाःगु अवस्था दु ।
स्थानीय सरकार संचालन ऐनय् व्यवस्था दुगु सांस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र घोषणा याकेगु अभियानंनिसें सामुहिक भूमि, सांस्कृतिक भूमियात संरक्षण यायेगु अभियान तकं न्ह्याकेमाःगु दु । अले भाषाया सवालय् नं स्थानीय पालिकाय् नं भाषा ऐन दयेके बिइमाःगु व मूल रुपं शिक्षाय् लागू याकेगु नितिं भूमिका म्हितेमाभःगु दु । थुगु कथंया भूमिका म्हितेगु आधार धइगु नेपाःया संविधान, कानुन नापं अन्तर्राष्ट्रिय महासन्धित अले सर्वोच्च अदालतया आदेश खः । थुकियात जनताया दथुइ थुइक सकल आदिवासीत छप्पँ जुया न्ह्याः वनेमाःगु अवस्था दु ।
नेवाःतय्त वर्तमान संविधानं म्हमस्यू । संविधानं आदिवासी धकाः जक म्हस्यू । नेवाः धकाः ला आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानया ऐनं जक म्हस्यू । उकिं संवैधानिक अधिकारया नितिं नं नेवाःत धाइपिं आदिवासी नेवाः खः धकाः थुइका वनेमाःगु दु । आदिवासीया दृष्टिकोणं नेवाःत न्ह्याः वनाच्वंगु अले उकिया कारणं याना आदिवासी नेवाःतय्गु मुद्दा झन सशक्त जूगु .खने दु । उकिं आः नेवाःतसें नेवाः धकाः जक मखु आदिवासी नेवाः धकाः हे थःपिनिगु हक अधिकारया नितिं न्ह्याः वनेमाःगु ई वःगु दु । नेवाःत विरुद्ध याइगु गतिविधि आदिवासी नेवाः विरुद्धया गतिविधि खः धकाः थुइका आदिवासीया दृष्टिकोण तया न्ह्याः वनेमाःगु दु । थुगु खँय् नेवाः अभियन्तापिं नापं नेवाः न्ह्यलुवातसें बिचाः याना वनेमाःगु आभवश्यकता दु ।
