फलफुलया पु सिया नइगु नखः चथाः

 फलफुलया पु सिया नइगु नखः चथाः

स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्सं मौसम कथं अर्थात ई कथं थीथी कथंया नसा नया वयाच्वंगु दु । ईयात ल्वयेक नापं छु इलय् छु प्रकृतिं बिइगु खः व हे ग्रहण याइगु नेवाः संस्कृति खः । गथे कि गुन्हुपुन्हिया इलय् थीथी कथंया बुबः चुलुवयेका क्वाति दयेका त्वनी । अथे हे थीथी कथंया सि अर्थात फलफुलया पु तकं सिया नइगु नापं बुबःत सिया नइगु नखः धइगु चथाः खः । कःनि, मुस्या, छुस्या, बकुला, कय्गू, बरां निसें थीथी कथंया बुबः सिया नइगु नखः खः चथाः । नेवाःतय्सं दँय् दसं ञंलाथ्व चौथि खुन्हु हनीगु नखः चथाः खः ।

मेमेगु इलय् सिया पु सिया नयेगु मयाःसां चथा खुन्हु धाःसा बःसि, तःसि, फसिनापं थीथी कथंया सिया पु तकं सिया नयेगु याइ । उकिं चथाः नखः धइगृु थीथी कथंया सी अर्थात फलफुलया पु तकं सिया नइगु नखः खः धकाः धायेगु याना वयाच्वंगु दु । चथाः खुन्हु नेवाःतय्सं थःथःगु स्थानीय रुपं भच्चा भच्चा पाक्क नखःया रुपय् हना वयाच्वंगु दुसां मूल रुपं बुबः सिया नइगु, थीथी कथंया सि अर्थात फलफुलया पु सिया नइगु, तुसि नइगु नापं गणेद्यःयात पूजा याइगु चलन खने दु ।  थुगुन्हु नेवाःतय्सं थःथःगु छेँय् बँ थिलाः कोथाय् वा धुकुतिइ सुना नं खने मदुगु थासय् गोप्य कथं स्वपुचः हलमलः अर्थात थीथी बुबःयात तया पूजा यायेगु, तुसि नापं थीथी कथंया सि छायेगु अले बहनी भ्वय् नइगु चलन दु । विशेष याना दाफा थाइगु चलन दुगु थासय् धाःसा दाफा थाये धुंकाः जक थःथःगु छेँय् वना उगु कथंया पूजा याना भ्वय् नयेमाःगु चलन दु । चथाःया मेगु कथंया विशेषता धइगु चथाः स्वां खः । न्हापा न्हापा जूसां मनूतय्सं चथाःया दिंयात माः धकाः अज्वःगु कथंया स्वामा तकं पिना तइगु खः । अले चथाः खुन्हु व हे स्वां छाइगु खः । विशेष प्रकारया अज्वःगु स्वां थौंकन्हय् धाःसा मदये धुंकल ।

ला दुतहयेमाःगु नखः

चथाः खुन्हु गुगु नं हालतय् ला छेँय् दुत हयेमाः धइगु मान्यता दु नेवाः समाजय् । थुखुन्हु ला दुत महल धाःसा मोहनी नखः तकं बांलाक्क न्यायेके खनीमखु धकाः नं धाइ । उकिं चथाःयात चीधंगु मोहनी नखः धकाः तकं धायेगु यानाच्वंगु दु । गुलि गुलिसिनं ला नाप नापं हि तकं दुत हयेमाः धायेगु यानाच्वंगु दु । चथाया दिनय् वा वल धाःसा मोहनीया दिनय् नं वा वइ धइगु जनविश्वास दु । अले चथाः छु बारय् लात उगु हे बारय् मोहनी नं लाइ धाइगु मान्यता दु ।

गणेद्यःयात पुजा याइगु चथाः खुन्हु विशेष याना गणेद्यःयात पुजा याइ । अले गणेद्यःयात थीथी कथंया बुबःनिसें सिया पु तकं सिया छायेगु, लैं छायेगु नापं तुसि तकं छायेगु याइ । अले गनं गनं ला तुसियात तकं पुजा याइगु चलन दु । ख्वपय् धाःसा चित्रकारतय्सं च्वयातःगु गणेद्यःया किपातय् पूजा याइगु चलन दु । उगु किपातय् पालेमा, बसपति पु, तःसिपु तया पूजा याइगु खः । चथाःया दिंयात गणेद्यःया जन्म जूगु दिं कथं नं चथाःयात नालातःगु दु । उकिं चथाःयात गणेश चौथि धकाः नं धायेगु याना वयाच्वंगु दु । गणेद्यःयात मेमेगु इलय् छाइगु कथंया लैंनिसें लडु तकं छायेगु याना वयाच्वंगु दु ।

तिमिला नापया स्वापू

चथाः नखः तिमिला अर्थात चन्द्रमा नाप नं स्वापू दयाच्वंगु दु । थुखुन्हु तिमिलायात स्वये मजिउ धइगु जन धारणा दु । गुलिं गुलिसिनं धाःसा गणेद्यःयात पूजा याये धुंकाः तिमिला नं स्वयेगु यानाचवंगु दु । चथाः धइगु चन्द्रदोष दुगु दिं धकाः धर्मशास्त्रय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अले तिमिला खने मदइगु दिं कथं नं नालातःगु दु ।

गणेद्यः व तिमिलाया न्यकं बाखं

परापूर्वकालय् अर्थात देवगणतय्गु इलय् छन्हु देव सभा अर्थात द्यःपिनिगु सभा जूगु जुयाच्वना । अले उगु सभाय् गणेद्यः धाःसा भच्चा लिबाक्क थ्यंकः वःगु जुयाच्वन । उगु इलय् तिमिला अर्थात चन्द्रमा देवं गणेद्यःयात भ्वरि तःग्वःम्ह, किसिया छ्यं दुम्ह धकाः हिबाय् चबाय् याना न्ह्यलाथे धाःगु जुयाच्वन । तिमिलाया उगु खँ न्यना गणेद्यः तसकं तंचाल । अले गणेद्यवं तिमिलाया चथाःया दिनय् छन्त सुना नं मखनेमा धकाः सरा बिल । उलि जक मखु चथाःया दिनय् छन्त स्वल धाःसा उम्ह मनूयात खुँपालायेमाः अर्थात खुँ धकाः द्वपं बिइमाः धकाः तकं सरा बिल । उकिं हे चथाःया दिनय् अथे चन्द्रमा मस्वःगु खः धइगु मान्यता दु ।

उगु हे कथं मेगु छपु नं न्यंकं बाखं दु । बाखं कथं दक्षप्रजापतिया म्ह्याय् रेवती तारा खः । रेवती तिमिला अर्थात चन्द्रमाया कलाः । छन्हु इमि दथुइ इमि निम्हेसिया दथुइ कचमच जूगु अवस्थाय् गणेद्यवं रेवतिया पक्षय् कया खँ ल्हाःगु जुयाच्वन । अथे थः म्ह्याय्लिसे ल्वाःम्ह धकाः दक्षप्रपापतिं चन्द्रमायात चथाखुन्ह छ तेजहिन जुइमाः धकाः सराः बिउगु जुयाच्वन । उकिं हे चथाः खुन्हु तिमिला सर्गतय् खने मदुगु खः धाइ ।

चथाः नखः नाप स्वाका दयेकातःगु मेगु नं बाखं दु । व खः कृष्णयात खुँ पाल्याःगु कथंया बाखं । न्यंकं बाखं कथं भगवान सूर्यपाखें थःत भत्ति याःम्ह छम्ह मनूयात लुँ उत्पादन जुइगु कथंया तसकं महत्वपूर्णगु सेमन्तकमणि बरदान बिउगु जुयाच्वन । अले चथाःया दिनय् उम्ह सूर्यभक्त मनूया लुँ तन । अले लुँ भगवान कृष्णं खुया काल धकाः द्वपं बिल । अले गणेदवं कृष्ण खुँ मखु धकाः प्रमाणित यात । उकिं न्ह्याम्हेसित नं खुँपाल्याये फुगु दिं कथं चथाःयात नालातःगु खः धाइ ।

सुला भ्वय् नयेगु चलन

चथाः खुन्ह छगू कथं सुला सुला थःपिं जक च्वना भ्वय् नइगु चलन दु । मेपिन्सं मखंक भ्वय् नयेगु याइ । झ्याःयाः लुखा तिना थुखुन्हु सुला च्वनेमाः धइगु मान्यता नं दु । 

थुखुन्हु न्ह्याम्हेसित नं खुँ पाःल्याये फुगु दिं धकाः धाइ । अले मस्तय्त खुँ पाल्याये मफयेक धकाः मल्ता तकं घाकाः तयेगु याइ । गनं गनं थीथी कथंया सि अर्थात फलफुल तकं घाका तइगु चलन दु । अले बहनी जुइवं पूजा याइगु इलय् उगु कथंया मल्ता नापं फलफुल तकं छाइगु चलन दु ।

चथाःया अर्थ चलाख 

ञलाथ्व चतुर्थी खुन्हु हनीगु चथाः नखः खः । उकिं चतुर्थी धाधां हे थःगु हे पहलं नेवाःतय्सं चथाः धायेगु याना हःगु खः धाइपिं नं मदुगु मखु । चथाःयात मनूतय्सं खुँ धकाः परिभाषा बिइगु यानाच्वंगु दु । चथाःया अर्थ बास्तवय् चलाखम्ह खः । तसकं चलाखम्ह मनू जुलकि उम्ह मनूयात चथाः द्यःथें च्वं धकाः धाइगु खः । अले हायेके थें याना चथाः द्यःथें च्वं धकाः खुँया परिभाषित यायेगु तकं याना वयाच्वंगु दु ।

न्ह्यागु हे जूसां आखिर नेवाःतय्सं थःगु हे कथं हना वयाच्वंगु नखःया रुपय् चथाःयात नाला कायेफइगु अवस्था दु । अले फलफु, बुबः नापं तिमिला, गणेद्यः नाप स्वानाच्वंगु नखः नाप नापं मोहनी नखः नाप नं स्वापू दयाच्वंगु चीधंगु नखःया रुपय् चथाःयात नाला वयाच्वंगु दु ।

श्रीकृष्ण महर्जन